„Edgar Allan Poe. Ciemna strona Księżyca”, to opublikowana dwa lata temu w Stanach Zjednoczonych, a teraz ukazująca się w Polsce biografia słynnego amerykańskiego autora napisana przez Johna Trescha. Sam Tresch jest pracującym w Londynie (a wcześniej w Pensylwanii) badaczem zajmującym się historią nauki. Jego doświadczenia w oczywisty sposób wpływają na wybór sposobu opowiadania o życiu i twórczości Poe.

Autor wykorzystuje interesujący materiał, jakim jest biografia twórcy „Zagłady domu Usherów”, by przedstawić go w kontekście historii nauki, a zwłaszcza jej rozwoju i organizacji w Stanach Zjednoczonych w pierwszej połowie XIX wieku. Punktem wyjścia do opowieści, wracającym później pod koniec książki, jest napisany przez Poe na rok przed śmiercią i prezentowany publicznie esej „Eureka”, którego tematem jest kosmologia, a ogólniej mówiąc metoda naukowa i konflikt między koncepcjami teoretycznymi, a rozumowaniem opartym na doświadczeniu. Nieoczywiste pytania towarzyszą „Ciemnej stronie Księżyca” od samego początku. Czytamy o dylematach związanych z tym, czym badania naukowe mają być – prywatnym hobby, finansowanym przez bogatych obywateli, czy aktywnością wspieraną przez państwo? Na ile nauka potrzebuje instytucji i ram administracyjnych? Jak odróżniać rzetelne badania od szarlatanerii? A wreszcie, jak się ma fascynacja ścisłą wiedzą do fikcji literackiej? Czy młode państwo stać na tworzenie własnej literatury i czy powinno to w ogóle być jego celem?

Kolejne wydarzenia z życia Edgara Allana Poe pozwalają nam poznać go jako autora fikcji, ale też często złośliwego krytyka albo teoretyka kultury oraz nauki. Czytamy o problemach Poe z alkoholem i przewlekłą chorobą dużo młodszej żony czy o niezdolności do utrzymania na dłużej pracy w kolejnych redakcjach, po części spowodowanej zbyt ostrym językiem i głębokim przekonaniem o własnej wyjątkowości. Dowiadujemy się o rzeczywistości wydawanych w kolejnych miastach (Richmond, Baltimore, Filadelfii i Nowym Jorku) magazynów literackich, o początkach amerykańskich towarzystw naukowych i płynnej granicy między popularyzacją nauki a czysto merkantylnym szukaniem egzotyki czy sensacji.

Książka Trescha obfituje w ciekawe fakty (takie jak choćby historia i przyczyny powstania słowa „scientist” albo centralna rola… frenologii w ówczesnym życiu naukowym). Niektóre z nich ze współczesnego punktu widzenia mogą się wydawać zaskakujące, jak choćby powtarzane kilkukrotnie deklaracje poważnych uczonych, że „kwestia niewolnictwa jest czysto polityczna, więc szanujący się naukowcy nie powinni się do niej w ogóle odnosić”. Nie budzi wątpliwości także rzetelny warsztat autora – przeliczne przypisy wskazują nie tylko źródła wiedzy o przytaczanych wydarzeniach, ale także genezę proponowanych interpretacji.

Gorzej jest we fragmentach, gdy Tresch – za pośrednictwem tłumaczki – odwołuje się do emocji czytelnika. Napuszony język bywa wtedy wręcz nieznośny. Już w pierwszych linijkach czytamy o młodym Poe tak: „Zew serca (…) znajdował u niego ujście w postaci melodyjnych i refleksyjnych wersów”. Bohaterowie regularnie czymś się „parają”, a arogancki mężczyzna wychowujący Poe to „chełpliwy patriarcha”. Bywa niestety i tak, że niezgrabne sformułowania stają się wręcz niezrozumiałe czy w niezamierzony sposób śmieszne: „chciał utorować sobie drogę na rynek nasycony ekscytacją”. Jeśli jednak zdołamy (z trudem!) przymknąć oko na te elementy, dowiemy się wiele o Poe, o jego świecie i czasach, oraz zrozumiemy, dlaczego twórczość Amerykanina jak najbardziej należy zaliczyć do fantastyki naukowej – choć termin ten zdążył przez minione dwieście lat nabrać wyraźnie innego znaczenia.